رودخانه فرامرزی هلمند(هیرمند)،اصلی ترین منبع تامین آب شرق ایران است که از 60 کیلومتری غرب کابل سرچشمه و بعد از 1000 کیلومتر در تالاب های بین المللی سیستان ارام میگیرد. این رودخانه در بعضی از سال ها حدود 13 میلیارد متر مکعب سیلاب برای ایران آورد داشته است.

مساله اصلی و کهنه هیرمند مناقشه بر سر حق آبه ایران معاهده 1351( تحویل 820 میلیون متر مکعب آب) بوده که در این سالها ساخت سد و تاسیسات آبی در افغانستان باعث انحراف کامل آب رودخانه شده و عملا هیچ آبی برای شرب،کشاورزی و محیط زیست به ایران نمیرسد مگر با اراده افغانستان.

دلیل صفر شدن آب هیرمند از دید ایران مشخصا ساخت بند کما خان( که طرح آن مربوط به بیش از پنجاه سال پیش بوده بدلیل جنگ و شرایط ناامنی افغانستان تا سال 1400 طول کشید) و از دید افغانستان خشکسالی بوده است. طرح بند کمال خان مربوط به دوره اشغال گری آمریکاییها نیست ولی شاید در ساخت آن و تامین مالی و تسریع در ساخت آن توسط پیمانکار ترکیه ای،آمریکاییها نقش داشته اند و این به سیاسی شدن هر چه بیشتر مساله کمک کرده است هرچند هیرمند از قدیم سیاسی بوده است.

حجم آب قابل ذخیره بند کمال خان فقط 52 م م م است که در مقابل سد کجکی 2800 م م م زیاد نیست. منتهی نقش آن در دامن زدن به مناقشه بسیار زیاد بوده است چون این بند انحرافی تمامی سیلابها را به سمت شوره زارگود زره هدایت کرده است.

هیچ دولتی در افغانستان حق ایران در معاهده 1351 هیرمند را رد نکرده،هر چند امضا کنندگان ایرانی و افغان آن معاهده( امیر عباس هویدا و موسی شفیق) هر دو اعدام شدند. اشرف غنی هم در سخنرانی افتتاح بند کمال خان حقابه ایران را به رسمیت شناخت ولی بیش از آن آب در مقابل نفت.

در افغانستان یک خواست اجنماعی شکل داده شده تا نشان دهد مردم حق ایران را قبول ندارند.

این درخواست به بدنه کارشناسی آب افغانستان نیز تسری یافته است که بگوید چون ایران به دریاهای ازاد دسترسی دارد،از دریا آب بردارد و یا به ما نفت بدهد تا آب را آزاد کنیم. درخواست بی ربط به مفاد معاهده هیرمند که از نظر اقتصادی هم بی معنیا ست. قیمت تمام شده یک متر مکعب آب نمک زدایی در کنار دریا 0/9 تا 1$ و اگر هزینه انتقال اضافه شود(یزد و کرمان) 2 تا 2.5$ خواهد شد که این قیمت نه برای صنعت اقتصادی است و نه برای شرب.

ایران مستندات قابل اتکایی از تصاویرماهواره ای ارایه کرده است که ادعای خشکسالی در حوضه آبریز هیرمند را رد میکند.اگرچه در دیدار مرداد 1400 وزیر نیرو از افغانستان وزیر انرژی و آب طالبان موکدا قول داده که دیگر آب را به گود زره نفرستند و اصلاحاتبند کمال خان را به عمل آورند.

8 ماهه ابتدایی سال آبی جاری( مهر1401 تا کنون) فقط 1 م م م حق آبه هیرمند تحویل شده است.چندیدن دهه استپیگیری های دیپلماتیک متعدد برای تثبیت حق آبه در دولت های مختلف صورت گرفته ولی بی حاصل بوده است.

چاره جویی های زیادی برای حل مساله هیرمند شده است.سوای راه حلهای افراطی و رادیکال و بی پشتوانه فعلی یا همین تهدید های چند روز گذشته و حتی حمله نظامی، قطعا راه حل پایدار و بلند مدت مساله هیرمند که اجرا و پایدار کردن معاهده را به دنبال دارد،ایجاد ساز و کار های ایجاد ارزش است برای دو کشور با محوریت محلی ها برای پر کردن شکاف توسعه که به عبارتی میتوان اینگونه گفت که چون دولت واقعی در افغانستان وجود ندارد،زیر ساختی برای از دست دادن ندارند و هرگونه درگیری نوعی اتلاف منابع است. موشک زدن در کوه و بیابان و یا دعوای حقوقی با جمعیتی پراکنده و ملوک طوایفی بی نتیجه خواهد بود،راه کار تعریف کردن پروژه اقتصادی مشترک مرتبط با هیرمند که افغانستان هم در آن ذینفع باشد.

برداشت از صفحه M. F.Harandi